‘Ook gezonde mensen doen soms vreselijke dingen’

Verhalen uit de praktijk | 15-05-2025 | Naomi van Esschoten

Jongeren die online radicaliseren, volwassenen die ernstige delicten plegen of strafzaken die veel aandacht hebben gekregen in de media. De mensen die psychiater Mirjam van Haaren tegenover zich heeft, hebben één ding gemeen: ze zijn verdachte in een strafzaak waarin het Openbaar Ministerie (OM) heeft gevraagd om een pro Justitia rapportage. ‘Dit zijn onderzoeken door een onafhankelijke psycholoog en/of psychiater, en soms ook een forensisch milieu onderzoeker. Die laatste brengt de levensloop van de verdachte in kaart. De rapporteurs willen zo voor de rechtbank een zo goed mogelijk beeld schetsen van wat iemand heeft gedreven tot het plegen van het tenlastegelegde.’

Breed en complex

Zelf koos Mirjam in 2011 voor een loopbaan bij het NIFP. ‘Op de middelbare school vond ik álle vakken leuk, en ook veel studierichtingen spraken me aan. Een van de dingen die ik zeker wist, is dat ik geen dokter wilde worden. Maar psychiatrie sprak me wel aan. Dat betekende toch de studie geneeskunde.’ Daar ontstond al snel de interesse in de forensische kant. In 2007 begon ze als arts in opleiding tot specialist (AIOS) in de Bijlmerbajes. Daarna volgde ze haar opleiding tot psychiater in het AMC en deed ze haar keuzestage bij het Pieter Baan Centrum, waar ze twaalf jaar bleef. ‘Wat me aansprak, was de breedte en de complexiteit, maar ook het snijvlak met het recht en de maatschappelijke impact.’

Radicalisering

Ook nu nog werkt Mirjam als pro Justitia rapporteur. ‘Soms verricht ik een eenmalig consult bij een verdachte die net vastzit. Mijn taak is dan om het OM te adviseren of er nader onderzoek nodig is en, zo ja, welk onderzoek. Daarnaast maak ik pro Justitia rapportages, waarvoor ik verdachten juist meermaals spreek. Hoewel ik rapporteer over allerlei soorten delicten, richt ik me de laatste jaren vooral op extremisme-zaken. We zien een toename van jongeren die radicaliseren richting extremisme, met name online. In dit soort zaken is het van belang te kijken naar de onderliggende oorzaken van de mate van beïnvloedbaarheid. Die liggen niet altijd enkel besloten in eventueel aanwezige psychopathologie.

Grote impact

Elk onderzoek heeft grote impact op alle partijen: de verdachte, de nabestaanden, de slachtoffers en de rechtbank. Mirjam: ‘Ik probeer te achterhalen wat er speelde op het moment dat het ten laste gelegde feit is gebeurd, wat de aanloop daarnaar was, en wat het verhaal is van de verdachte, en het verhaal van diens omgeving. De rechtbank gebruikt die informatie om te bepalen welke interventie nodig is om het recidiverisico te verlagen, zoals straf of een behandeling in een strafrechtelijk kader.’

Contact maken

Een goede psychiater-rapporteur moet dan ook over een aantal specifieke eigenschappen beschikken. ‘Het is belangrijk om snel contact weten te leggen, want je ziet mensen maar kort’, zegt Mirjam. ‘Dat vraagt dat je goed kunt levelen op intellectueel en emotioneel niveau, maar ook oog hebt voor eventuele interculturele verschillen. Je moet ervoor waken delictgedrag te snel toe te schrijven aan psychopathologie, want ook gezonde mensen kunnen komen tot vreselijke dingen. Soms is er gewoon geen psychiatrisch beeld. Tot slot heb je schrijfvaardigheid nodig. Je moet je bevindingen kunnen verwoorden voor niet-vakgenoten als de rechter, de officier van Justitie, de advocaat en de verdachte zelf. Dus ook in het rapport en in de rechtbank, waar je soms te gast bent als getuige-deskundige om toelichting te geven over je verrichte onderzoek.’

Procesbelang

Overigens is niet iedere verdachte even mededeelzaam. ‘Ik heb als taak om een beeld van iemand te krijgen, maar de verdachte heeft een procesbelang. Sommigen willen wel of juist geen tbs-behandeling. Anderen maken gebruik van hun zwijgrecht. Ik leg altijd uit dat de rechter mij opdracht heeft gegeven om een beeld van die persoon te schetsen, dat meewerken vrijwillig is, wat de voor- en nadelen zijn én dat ik hoe dan ook een rapportage maak op basis van de informatie die ik heb. Dan stel ik vragen, vanuit oprechte interesse. Vaak komt het gesprek dan toch op gang.’

Levensveranderend advies

Andersom moet Mirjam haar grenzen goed bewaken. ‘Je moet onafhankelijk en neutraal zijn: je bent niet voor of tegen een verdachte, het OM of de verdediging. Je rapporteert aan de rechtbank, die onbevooroordeeld moet kunnen opereren. Daarom ga ik bij elk dossier na of ik het onderzoek onbevooroordeeld kan uitvoeren, nog voordat ik eraan begin. Toen ik zwanger was, heb ik bijvoorbeeld tijdelijk geen rapportages gemaakt over delicten zoals kinderporno of kinderdoding. Een verdachte en het slachtoffer hebben recht op een zorgvuldig en objectief onderzoek. Het advies van een rapporteur-psychiater kan levensveranderend zijn.’

Van mens tot mens

Dat maakt het werk ook zo boeiend. ‘Uiteindelijk is elk dossier het verhaal van een mens. Om te weten welke maatregel passend en nodig is, moet je het gesprek aangaan van mens tot mens en verder kijken dan een dossier. Soms is mijn advies ingrijpend, maar ik krijg ook weleens terug van verdachten dat zij dankbaar zijn dat zij inzicht in hun probleemgedrag hebben gekregen en de kans willen aangrijpen om daarmee aan de slag te gaan.’