Het PBC is een huis van bewaring met een bijzondere opdracht: het klinisch observeren en onderzoeken van mensen die worden verdacht van een ernstig strafbaar feit. De term klinisch houdt in dat iemand wordt opgenomen voor het onderzoek.
De rechter geeft het PBC de opdracht om iemand te onderzoeken.
Het Pieter Baan Centrum is een huis van bewaring met als bijzondere opdracht het onderzoeken van personen die worden verdacht van een ernstig misdrijf. Het is een onafhankelijk onderzoek dat meestal plaatsvindt in opdracht van de rechter. In een proces van zes weken wordt gekeken naar de persoonlijkheid van de verdachte het eventueel aanwezig zijn van een psychische stoornis en of deze stoornis heeft doorgewerkt ten tijde van het ten laste gelegde. Daarnaast wordt gekeken naar het gevaar voor herhaling en eventueel wordt een behandeladvies gegeven.
We doen een belangrijk advies dat de rechtbank in veel gevallen overneemt, niet in alle. De rechtbank beslist, wij adviseren. Maar het advies is wel heel zwaarwegend. Inmiddels leert de ervaring dat in zes weken er heel gedegen onderzoek gedaan kan worden. We kunnen gebruikmaken van een psychiater, een psycholoog en een jurist. Iemand wordt geobserveerd. Ik kan geen instantie bedenken waar nog intensiever onderzoek gedaan wordt naar een verdachte. Daarom zijn we ook de enige in het land, denk ik.
Voor veel observandi is het niet de eerste keer dat ze geobserveerd worden. Velen hebben al een hele staat van dienst van inrichtingen. Ze zijn al behoorlijk gehospitaliseerd en weten aardig goed wat we willen weten. Dat doen we de hele dag door. Van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat begeleiden wij de mensen die bij ons onderzocht worden in hun dagelijkse activiteiten. Wij hebben de opdracht om de rechtbank zo veel mogelijk te vertellen over hoe de observandus in elkaar steekt. Dat betekent niet: 'O, jij wilt niet meewerken? Nou, dat is oké.' Nee, dan blijven we ze wel iedere keer bevragen en proberen we ze uit de tent te lokken. Soms lezen we voor uit het proces-verbaal. Zo van: 'U wilt niet meewerken, maar ik lees dit. Ik begrijp dat niet. Leg het mij uit.' Dus je wordt continu op alle inconsistenties of wat je niet kunt rijmen bevraagd en uitgedaagd om wat meer van jezelf te laten zien. Want dat is onze opdracht: om de persoon van de verdachte zo goed mogelijk in kaart te brengen.
Ook belangrijk is vooral de periode vlak voor de tenlastelegging. Dan is het goed om te kijken in wat voor omstandigheden de verdachte verkeerde. Hoe zat hij in z'n vel, waar woonde hij, wie waren z'n kennissen, z'n vrienden. Had hij werk en ging hij daarnaartoe? Omdat dat misschien wel iets zegt over z’n gemoedstoestand of z'n toestand sowieso op het moment dat het delict gepleegd werd waar hij van verdacht wordt.
Het onderzoek in het Pieter Baan Centrum duurt in de regel zes weken. In deze periode komt het onderzoeksteam vier keer bij elkaar. In dit onderzoeksteam zitten behalve de procespsycholoog of -psychiater de groepsleider en de milieuonderzoeker ook een onderzoekend psychiater, een onderzoekend psycholoog en een jurist.
Doet niet mee aan activiteiten. Ligt eigenlijk voornamelijk in bed de ochtenden. Geen arbeid, geen sport. -Nee, hij komt echt pas laat op gang. Geeft zelf de schuld aan de medicatie, dat dat hem moe maakt. Mag ik dat al aan jou vragen? Kan die vermoeidheid door de medicatie komen? Zeker, met die dosering ook. Ja. Tekent hij eigenlijk machtigingen om medische informatie op te vragen? Ik heb hem wel machtigingen voorgehouden. Hij heeft wel een jeugddossier. Dat is opgevraagd. Hij heeft contact gehad met de Raad voor de Kinderbescherming. Maar ik heb hem in het PPC bezocht. Hij wil eigenlijk nergens aan meewerken.
Als wij mensen 24 uur per dag achter de deur in hun cel zouden houden hebben wij helemaal geen onderzoek. Dus we moeten het hebben van hun gedrag. Dus ons programma is heel uitgebreid en probeert mensen zo veel mogelijk te activeren. Het is voor ons heel interessant om te zien wat er gebeurt als iemand de hele dag achter de spelcomputer zit omdat hij heel graag FIFA speelt en er een nieuwe groepsgenoot komt die wil racen. Ja, nou ja. En wat je dan observeert, dat is de kern van ons werk. Dit is een mooie manier om op een andere manier naar ze te kijken en op non-verbale wijze informatie te vergaren en te kijken of dat past binnen de patronen die we op de andere fronten zien.
Het is ook heel divers. De mensen die we krijgen, komen niet allemaal uit één buurt. Er zit ontzettend veel variatie in. Het is een soort puzzel. Je denkt soms al heel snel het complete beeld te zien. Maar het zal niet de eerste keer zijn dat we bij de intake denken: Een appeltje-eitje onderzoek. Maar appeltje-eitje onderzoeken zijn er niet. Je komt dus wel z'n cel binnen. -Ja, net over de drempel. Hij zegt dat hij vaker paranoïde is geworden na het roken van cocaïne. Dat heeft hij in het gesprek met jou besproken. Waarom vertelde hij jou dat? Hij geeft brokjes informatie. Waarom hij dat doet, weet ik eigenlijk niet zo goed. De enige die reageerde, was z'n oudere broer. Die zei dat hij zich totaal gedistantieerd had van de familie en dat hij ook met klem vroeg om moeder niet te spreken. Dat is jammer. We moeten het doen met de informatie die we hebben.
In een kort tijdsbestek moeten we belangrijke beslissingen nemen. Het zijn vaak publiciteitsgevoelige zaken. De observandi doen ook wat met ons. Ze dagen ons uit, proberen een loopje met ons te nemen of worden boos op ons. Ze kunnen agressief worden, ze kunnen je schofferen. Maar ze kunnen je ook lopen te paaien. En splitsen, zo van: 'Jij bent goed en de ander is heel slecht.' Hoe ga je daarmee om? Meestal zien de gedragsdeskundigen en onderzoekers dat wel.
We hebben vier keer een overlegmoment met psychiaters, juristen en dergelijke. Er is ook een psycholoog bij. Die doet niet aan het proces zelf mee maar kijkt van buitenaf hoe we het nou doen. Zijn er blinde vlekken? Dat betekent dus dat je op afstand, zonder direct contact met de onderzochte het team mee begeleidt. Een soort kwaliteitswaarborging, een georganiseerde tegenspraak die we binnen het PBC hebben om te voorkomen dat er bijvoorbeeld sprake is van verkokering in het onderzoek. Waardoor je weer even wordt teruggebracht naar het grote geheel en van bovenaf naar de zaak kijkt. Alles om ervoor te zorgen dat je niet te veel 'involved' raakt of je eigen idee hebt over de verdachte.
Dus als je het op een rijtje zet, dan is dus wat jullie zeggen: We zien dat er geen reëel conflict was, we zien dat hij direct na het ten laste gelegde psychotisch was, want dat is vastgesteld door een psychiater die hem toen gezien heeft. Hij deed paranoïde uitspraken. Er was geen sprake van drugs op dat moment. -Dat weten we niet.
Het laatste overlegmoment is de stafvergadering. Het komt er kortweg op neer dat we ’s morgens om 9.30 uur bij elkaar gaan zitten. We hebben onze informatie al een paar keer met elkaar gedeeld. Dan moeten we eruit komen. Die kan soms wel twee, drie, vier uur duren. Dat is geen uitzondering. Ik kan wel schrijven: Ik vind dat betrokkene een slechte frustratietolerantie heeft. Ja... Prima dat jij dat vindt, maar waar zijn je voorbeelden waaruit dat dan blijkt? Je moet altijd onderbouwen wat je beweert.
Wat kunnen jullie zeggen over het recidivegevaar? -Vanuit klinisch oogpunt is het hoog gezien z'n justitiële voorgeschiedenis, maar ook eerdere agressieve gedragingen onder invloed van paranoïde overtuigingen. Dus we zaten toch... Behandeling in ieder geval. Wat wordt dan het advies? -Wij dachten tbs dwangverpleging. Het klinkt alsof er geen enkele andere optie is. Dan heb je echt alles afgewogen. Ja. -Ja, ja.
Na afloop van het onderzoek schrijft het team het definitieve rapport met een advies aan de rechter. Dit klinische pro Justitia rapport kan medebepalend zijn bij de oplegging van een straf of maatregel door de rechter. Op het moment dat het rapport af is en we erover hebben gedebatteerd dat het dan wel compleet wordt voorgelezen of dat de observandus het zelf mag lezen en daar ook aantekeningen bij zet. Die moeten ook meegenomen worden. De volgende dag gaat hij dan weg. Weer naar de PI in afwachting van het proces.